Դիտակ Թիֆլիսի-1

Բոլոր ժամանակներում եղել են, կան ու կլինեն հերոսներ և «հերոսներ»: Երբ ինչ-ինչ պատճառներով ժողովուրդը չի նկատում, չի գնահատում իր իսկական, խոնարհ, անծպտուն հերոսներին, ջրի երես են դուրս գալիս հակահերոսներ, որովհետև ժողովուրդը չի կարող ապրել առանց որևէ հերոսի:
Այս հրապարակումը մի համեստ հերոսի ու մի ղաչաղ «հերոսի» մասին է: Փոխադրեք նրանց մեր օրեր և ինքներդ զուգահեռներ անցկացրեք:

ՆԵՐՍԻՍՅԱՆ ՃԵՄԱՐԱՆԻ «ՀՐԵՇՏԱԿԸ»
Այդ մարդուն Թիֆլիսում բոլորը ճանաչում էին: Բայց ոչ ոք չէր հիշում ազգանունը, որովհետև ովքեր գիտեին` վաղուց չկային: Եվ այդ պատճառով մեծից փոքր նրան պարզապես անվանում էին պարոն Գրիգոր: Անպատճառ` պարոն, և դա զուտ սովորական դիմելաձև չէր, դա անկեղծ հարգանքի դրսևորում էր: Ո՞րն էր պատճառը:
Չգիտեմ ընթերցողն ինչպես, բայց ինձ վիճակվել է հանդիպել մարդկանց, ովքեր ամբողջ կյանքում աշխատել են միևնույն վայրում: Չեմ հասկացել նրանց` ճակատագրի հետ հաշտվածությու՞ն էր, քչով բավարարվելու՞, որևէ բան չփոխելու ցանկությու՞ն, թե՞… Ճիշտ այդպիսի մարդ էր պարոն Գրիգորը:
Ծնվել էր Ղազախի Վերին Աղդան (այժմ` Գանձաքար, Իջևանի մոտ) գյուղում, չքավոր գյուղացու ընտանիքում ու մանկուց մնացել երկկողմանի որբ: Նրան պատահաբար տեսնում է հարուստ բարերար Բ. Ամիրաղյանը, տանում Թիֆլիս ու տալիս Ներսիսյան դպրոց, որպես որդեգիր աշակերտ: Էդ էր ու էդ, Գրիգոր Տեր-Հարությունյանն ավարտում է ու մնում դպրոցում, սկզբում որպես հայոց լեզվի ուսուցիչ, ապա` վերակացու, այսօրվա ըմբռնումով` կարգուկանոնին հետևող կամ տնտեսական գծով փոխտնօրեն: Եվ այդպես` 58 տարի: Աշակերտների սերունդների փոփոխության հետ ազգանունն աստիճանաբար մոռացվում է, մնում է պարոն Գրիգորը, որը նույնացվում էր դպրոցի հետ: Ավելին, տասնամյակների ընթացքում փոփոխվում են հոգաբարձուները, տեսուչները, բայց մնում է պարոն Գրիգորը ոչ միայն իր բացառիկ պարտաճանաչության, դպրոցին նվիրվածության, այլև այն պատճառով, որ Ներսիսյան ճեմարանի կենդանի խորհրդանիշն էր, «հրեշտակը»:
Թիֆլիսի թերթերից մեկը գրեց. «Հարիւրավոր չար աշակերտների նա խելօքացրել է, հարիւրավոր ծոյլերի յառաջադիմութեան ճանապարհի վրայ է դրել, բազմաթիւ կարիքաւորներին և աղքատներին նպաստել և խնամել է իր միջոցներով: Իր անձի և ապրուստի վերաբերութեամբ չափազանց խնայող, իսկ ուրիշների, կարօտաւորների համար առատաձեռն: Եւ իր նպատակներն ու օգնութիւններն Գրիգոր Տէր-Յարութիւնեանը այն ձևով էր կատարում, որ նպաստ ստացողները չէին կարծում, որ նա այդ նպաստները իր սեփականութիւնիցն է տալիս»:

Մի անգամ հունիսին, Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանցի կինն ու երեք զավակները հանկարծակի հիվանդանում են, և կարիք է առաջանում նրանց անհապաղ օդափոխության ուղարկելու: ՈՒսուցիչների խնայողական դրամարկղից խոստանում են 150 ռ. փոխարինաբար տալ, և երեկոյան պարոն Գրիգորը փողը բերում է: Մեկ ամիս անց նույն պարոն Գրիգորը գալիս է քահանայի տուն և ասում, թե «Մեղու Հայաստանի» թերթի Ղազախի գործակալն իրեն 50 ռուբլի է ուղարկել, որպեսզի դրանով գնի Ե. Գեղամյանցի «Գինեդև» վեպի 100 օրինակ: Անսպասելի հաջողությունից ուրախացած հեղինակը փողը վերցնում է և գրքերը հանձնում: Պարոն Գրիգորն ապրում էր «Մեղու Հայաստանի» թերթի խմբագրատան ներքնահարկում: Աշնանը Թիֆլիսում հորդ անձրևներ են տեղում, Քուռն ափերից դուրս է գալիս և հեղեղում քաղաքը, այդ թվում և` պարոն Գրիգորի կացարանը: Ե. Գեղամյանցը խմբագրության ծառային ուղարկում է դպրանոց` վերակացուի հետևից, բայց ծառան գալիս ու հայտնում է, թե պարոն Գրիգորը կտրականապես հրաժարվում է գալ, որովհետև մինչև երեկոյան 8-ը հերթապահ էր: Ե. Գեղամյանցը ծառային նորից է ուղարկում, թե` թող գոնե բանալին տա: Ծառան բանալին բերում է, սենյակի դուռը բացում են ու ջրի մեջ ճփճփացող հագուստը, սպասքը, սեղան-աթոռ և այլ իրեր դուրս բերում: Այդ ժամանակ Ե. Գեղամյանցը տեսնում է գրասեղանի վրա դարսված իր 100 օրինակ գրքերը: Հաջորդ օրը պարոն Գրիգորը, ի պատասխան Ե. Գեղամյանցի հարցմունքի, բացատրում է, թե Ղազախ գնացող համագյուղացին սեպտեմբերի վերջերին է մեկնելու, իսկ մինչ այդ խնդրել է, որ գրքերը մնան իր մոտ:

Տարիներ են անցնում: Թեմական տեսչի պաշտոնով Ե. Գեղամյանցը շրջում է Ղազախի գյուղերով, պատահաբար հանդիպում է թերթի գործակալին ու տեղեկանում, որ նա ոչ փող է ուղարկել, ոչ էլ գիրք ուզել, իսկ վեպի անունն էլ առաջին անգամ է լսում…
Կյանքի վերջին մեկ-երկու տարիներին, երբ ծերությունը զգալ էր տալիս, տեղաշարժվելը դժվարացել, պարոն Գրիգորին հորդորում էին հանգստի անցնել: Բայց ամեն անգամ պատասխանում էր. «ՈՒզում եք ինձ կենդանի թաղե՞լ, մահովս աշխարհը ոչինչ չի կորցնի, բայց հանգստի անցնելու իրավունք չունեմ, որովհետև դպրոցն իմ հարազատ ծնողն է եղել, ես որբ էի, և դպրոցն ինձ վերածնեց, սնեց, մեծացրեց, մարդ դարձրեց, միով բանիվ` կյանք պարգևեց, ես էլ պարտավոր եմ իր տված կյանքն իրեն վերադարձնել»:
Պարոն Գրիգորը վախճանվեց 1913 թ. սեպտեմբերի 7-ին, 83 տարեկան հասակում, իսկ հուղարկավորությունը տեղի ունեցավ սեպտեմբերի 10-ին: Ներկա էին թեմի առաջնորդ Մեսրոպ եպիսկոպոս Տեր-Մովսիսյանը, Ներսիսյան դպրանոցի տեսուչ Հ. Խունունցը և աշակերտությունը, Վանքի ավագ եկեղեցու, Սբ Սարգիս և Սբ Գևորգ եկեղեցիների ծխական դպրոցների մանկավարժները, աշակերտները, ծնողներ, նախկին սաներ:
Պարոն Գրիգորին հողին հանձնեցին Խոջիվանքում, Ղազարոս Աղայանի շիրմի կողքին:
Գրիգոր Տեր-Հարությունյանն իր կյանքով ապացուցեց, որ փողը, դիրքը, կոչումներն ու շքանշանները աղերս չունեն մարդկային հարգանքի ու երախտագիտության հետ:

«ԽԵԼԱԳԱՐ ԿԱՄՈՆ»
Թիֆլիսի նախկին քաղաքագլուխ Ալեքսանդր Խատիսյանի այս հուշագրությունը` «Քաղաքապետի մը յիշատակները» վերնագրով, առաջին անգամ տպագրվել է 1932 թ. «Հայրենիք» ամսագրում: Ներկայացվող հատվածը Կամոյի` Սիմոն Արշակի Տեր-Պետրոսյանի (1882-1922) մասին է: Մի մարդու, ով պարզապես ավազակ էր, ահաբեկիչ, բայց ում մասին գրքեր գրվեցին, ֆիլմեր նկարահանվեցին, անվանակոչվեցին շրջան, քաղաք, փողոցներ ու դպրոցներ: Մենք տասնամյակներ շարունակ ապրեցինք այսպիսի շինծու հերոսի շվաքի ներքո…
«1907 թվականին էր, երբ աչքիս առաջ տեղի ունեցավ 200 հազար ռուբլու կողոպուտը: Պետերբուրգից` պետական գանձարանից, Թիֆլիս էին ուղարկել 200 հազար ռուբլի (այլ տվյալներով 250 հազար ռ., որը ներկա հաշվարկով հավասար է շուրջ 5 մլն դոլարի-Խ.Դ.), որը պիտի մուտք լիներ պետական բանկ: Բոլշևիկները գիտեին փոխադրման ճիշտ ժամը և որոշել էին կողոպտել ամբողջ գումարը:
Գործը նախապատրաստված էր ամենայն հմտությամբ ու գաղտնապահությամբ: Կենտրոնական կոմիտեի անդամներից շատերն անգամ տեղեկություն չունեին այդ մասին: Ծրագիրը պատրաստել էր ինքը` Լենինը, իսկ գործադրումը հանձնարարված էր Տեր-Պետրոսյանին, որի կեղծանունը Կամո էր: Կամոյի ընտանիքին ճանաչում եմ անձամբ: Իր քույրը` նույնպես բոլշևիկ, պաշտոնավարում էր քաղաքային վարչությունում, հիվանդ աղջիկ էր, որ մեռավ թոքախտից:

Քաղաքային վարչության իմ առանձնասենյակում աշխատում էի: Ժամը 12-ին պետական գանձարանից դուրս է գալիս գանձապահը, նստում կառք և ոտքերի տակ դնում մի պարկ, որի մեջ գտնվում էր 200 հազար ռուբլի գումար: Առջևից ու հետևից կառքն ուղեկցում էին ձիավոր կոզակները: Երբ կառքն անցնում է Երևանյան հրապարակը (այժմ` Ազատության հրապարակ- Խ. Դ.) և թեքվում Սոլոլակյան փողոց, իշխան Սումբաթովին պատկանող անկյունի տան տանիքից մի ռումբ է նետվում կառքի մեջ: Երեք ռումբեր էլ նետվում են կոզակների վրա (զոհվում են 2 ոստիկան, 3 կազակ, վիրավորվում 11 հոգի – Խ. Դ.):
Պայթյունն այնքան ուժեղ էր, որ առանձնասենյակիս ապակիները կոտրվեցին:
Օգտվելով խառնաշփոթ իրավիճակից, բոլշևիկները գանձապահից խլում են փողի պարկն ու անհետանում:

Ինչպես հետագայում հայտնի դարձավ, Տեր-Պետրոսյանը դրամի պարկով պատսպարվում է մոտակա տներից մեկում և մի քանի օր անց հաջողացնում Ռուսաստանից անցնել Ֆինլանդիա` զեկուցելու Լենինին և հանձնելու փողը:
Փարիզում Լիտվինովը (ծնյալ Մեյեր-Գենոխ Մոյիսեյի Վալախ- Խ. Դ.), որ այսօր Խորհրդային Ռուսաստանի արտաքին գործոց նախարարն է և Ժնևի զինաթափման համաժողովում գլխավորում է խորհրդային պատվիրակությունը, աշխատում է կողոպտված փողը մանրել և այդ պատճառով ձերբակալվում:
Տեր-Պետրոսյանը, Միրսկի կեղծանունով, Բեռլինում ու Փարիզում զենքեր գնեց բոլշևիկների համար ու փոխադրեց Ռուսաստան, սակայն Բեռլինում ձերբակալվեց ու որպեսզի խուսափի Ռուսաստանին հանձնվելուց, իրեն խենթ ձևացրեց: Բեռլինի լավագույն հոգեբույժները զննությունից հետո անգամ չկարողացան երևան հանել կեղծիքը: Գերմանացիները որոշեցին Տեր-Պետրոսյանին հանձնել ռուսներին, որպես խենթի: Ռուսները պայմանն ընդունեցին ու Տեր-Պետրոսյանին տեղափոխեցին Թիֆլիսի հոգեբուժարան, ուր երկու հոգեբույժներ` Օրբելին ու Չուվնովսկին, շարունակեցին հսկողություն իրականացնել: Տեր-Պետրոսյանի քույրն ինձ խնդրեց բժիշկներից իմանալ եղբոր «հիվանդության» մասին: Բժիշկներն ինձ ասացին, թե կասկածում են Տեր-Պետրոսյանի խենթության իսկությանը: Տեր-Պետրոսյանը ձևանում էր այնպիսի խենթ, որ խցում մենակ մնալով ուտում էր սեփական աղտոտությունները, գիտնալով, որ իրեն գաղտնաբար հետևում են:

Մինչ այդ, Թիֆլիսի բոլշևիկները կարողացել էին բժշկի օգնականի միջոցով կապ հաստատել Կամոյի հետ: ՈՒղարկել էին մի ձեռք հագուստեղեն ու երկար պարան` Տեր-Պետրոսյանին հնարավորություն տալով զգեստափոխվելու, լուսամուտը կոտրելով դուրս գալու խցից, կախվելով իջնելու Քռի ափ, անցնելու Վերայի կամրջով ու անհետանալու: Ոտքի հանվեց ամբողջ ոստիկանությունը, բայց ապարդյուն: Բանտարկվեց Կամոյի քույրը, որից որևէ տեղեկություն չկարողացան ստանալ:
Հետագայում Տեր-Պետրոսյանը նորից եկավ Թիֆլիս ու կազմակերպեց փոստի կողոպուտը: Գործը վերջացնելուց հետո եկավ քաղաքային վարչություն, որպես անմեղ մեկը, ապա կրկին աննկատ կերպով անհետացավ:
Տեր-Պետրոսյանը, ի վերջո, իշխանության կողմից ձերբակալվեց, դատվեց և աքսորվեց Սիբիր: 1917-ին ազատվելով` եկավ Թիֆլիս ու մեռավ ընկնելով ավտոմոբիլի տակ (անճշտություն է, Կամոն հեծանվով բախվել է ավտոմեքենային և ստացած գլխուղեղային վնասվածքից մահացել- Խ. Դ.): Ստալինի հրամանով ավտոմոբիլի վարորդն անմիջապես գնդակահարվեց»:

ՔԱՂԱՔԻ ՔՐԵԱԿԱՆ ՔՐՈՆԻԿՈՆ
1910 թ. հուլիսի 14-ին ցերեկվա ժ. 12-ին բժիշկ Եփրեմ Աղամալյանին հրավիրում են հիվանդի մոտ ու սպանում` գլուխը կտրելով: Մարդասպաններն էին նորապսակները` 19-ամյա Արշակ և 17-ամյա Թամար Մարտիրոսյանները, որոնք ոճիրը կատարել էին վրեժխնդրությունից, Թամարի` բժշկի կողմից անարգված պատվի համար:
1910 թ. նոյեմբերին զինվորական դատարանը կախաղանի դատապարտեց 1-ին գիմնազիայի ուսուցիչ Տրոիցկու սպանությունը կատարողին` աշակերտ Շալվա Թավդկիրիձեին:
1910 թ. նոյեմբերին Թիֆլիսի դատական պալատն արդարացրեց Ջգրաշենի ծխատեր Արշակ քահանա Մինասյանին, որին ծխականներից մեկը խաբել էր և ուրիշի երեխային կնքել տվել որպես իր զավակի: Պատասխանատվության ենթարկվեց խաբված ծխականը:

1913 թ. բարերար Շիոևի ժառանգները դատ բացեցին քաղաքային վարչության դեմ, պահանջելով վերադարձնել կտակած մեծարժեք կալվածքները: Հայցը հիմնավորել էին այն բանով, որ 34 տարվա ընթացքում կտակը չէր գործադրվել, այնինչ դրանով հայ ուսանողներ պիտի ուղարկվեին արտասահման` սովորելու:

(շարունակելի)

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Նոր մեդալ
• Անհրաժեշտության դեպքում կարող եք կապ հաստատել
• Զուգահեռները թողնում եմ ձեզ
• Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու պատվար Ալեքսանդր Մանթաշյանց
• «Սեպտեմբերյան առավոտ»
• Դժբախտ հեծյալը
• Չարիքներէն փոքրագոյնը
• Բէհբուտ խան Ջիվանշիրի ահաբեկումը
• Հայոց ցեղասպանություն-110
• Հայոց ցեղասպանություն- 110
• Հայոց ցեղասպանություն-110
• Նրանք, ովքեր գերեզման չունեն, բայց ողջ են
• Մնացականյանի կամուրջը
• Խարբուխ
• Ձվեր ու փողեր
• Թիֆլիսի պոռնիկները
• Սամսոնն ու Սրբազանը
• Ալեքսանդր Մանթաշյանց – 183
• Հին-նոր բառգիրք
• 800 ՖՐԱՆԿ

Մեկնաբանություններ